Көрген де, көрмеген де арманда. Бас шаһарымызда шымылдығы түрілген халықаралық көрмені аралап, осындай ойға кенелесің. Болашақтың еншісіндегі қала қандай болмақ? Тыңнан түрең салатын технологиялардың ерекшелігі? Агроөнеркәсіптік кешеннің тиімділігін арттыратын жүйелер бар ма? Егер бұл сауалдар көкейіңізді мазаласа, онда ЕХРО 2017 қанат жайған ордаға асығыңыз.

Cоны «жасыл» зерттеме­лер мен бастамалар. Телефон­ды қуаттандыратын бөлме өсім­діктері, күн қуатынан нәр ала­тын су сорғылары, алып эколо­гиялық ғимараттар – олардың бір парасы. Бүгінде жаһан жұрт­шылығы көз тіккен көрмесі көп­шілікті тәнті етуде. Анадай­дан көзге түсетін таңғажайып «Нұр Әлем», 115 мемлекет пен 22 халықаралық ұйымның пави­льондары алыстан менмұнда­лайды. Әрқайсысы ерекше, тек олардың мақсаты мен мүддесі бір: болашақтың қуатын паш ету. Барлығы адамзат пен табиғат­тың үндестігін, қоршаған ортаны қорғауды, «жасыл» технологи­ялардың игілігін, органикалық ауыл шаруашылығын дамытуды ту етеді. «Болашақтың қуаты – біз», «Қуат әлемді өзгерте алады», «Билік гүлдерге!» деген ұстаным­дар көзге оттай басылады.

Өсімдіктерден электр қуаты алынады

Мектеп партасынан бізге фото­синтез процесі мәшһүр. Жасыл желек ауаны тазартады.Табиғи заңдылық: олар көмірқышқыл газын сіңіреді, оттегін бөле­ді. Күннен және судан нәр ала­тын өсімдіктер ұялы телефонды қуаттайтыны жайлы құлағдар­сыз ба? Испандық зерттеушілер бөлме гүлдерін аккумуляторға айналдыруды ұйғарған. Дітте­гендері орындалды. Инновация табиғатпен үйлесті. Нәтижесін­де испаниялықтар Віоо техно­логиясын ойлап тапты. Фотосин­тез барысында бөлінетін энергия арнайы батареяда жинақталады. Оның арқасында ұялы телефон­ды күніне 2-3 мәрте қуаттауға болады. Электр тогын күндіз де, түнде де өндіретін технологи­ялық гүл құмыралар ЕХРО 2017 көрмесінің Үздік тәжірибелер аймағында паш етілген.

– Барлығы өсімдік бактериал­ды отын элементіне негіздел­ген биопанель арқылы жүзеге асады.Оның арқасында тамыр­лар ыдыраған кезде өсімдіктер­ден табиғи түрде бөлінетін энер­гия жинақталады. Бұл процесс ризодепозиция деп аталады. Ол фотосинтезден кейін орын алады.

Топырақтағы бактериялар электрондарды босатып, көмір­тегі негізінде қосындылармен қоректене бастайды. Олар анод­тағы электр химиялық бактерия­лар арқылы құрастырылған жан­ды био-қабықшамен тасымалда­нады. Су H катод арқылы өткен кезде қалыптасады және Н₂О өндіретін оттегімен бірігеді. Кейін қуат аккумуляторда сақталып, биологиялық батарея ретін­де қолдануға дайындық проце­сі жүзеге асады. Ал смартфонды қуаттау үшін бізге өсімдік және USB-сым қажет, – деп өсімдіктен энергия алудың ерекшелігімен гид-стендист Әсия Тынышбаева түсіндірді.

1 шаршы метрдегі өсімдіктер­ден алынатын қуат шамамен 40 Вт шамға пара-пар. Конденсаторға жиналған қуатты арнайы құрал­дар арқылы тексеруге мүмкіндік бар. Өсірелетін өсімдіктерге шек­теу қойылмайды. Оларға арнайы күтімнің де қажеттігі жоқ.

Көп қабатты үйлер мен ғимараттар баққа айналмақ

Жасыл желек тек қала мен көшелердің ғана емес, нысан­дардың да сәнін келтіруде. Жер-жаһанда көпірлер мен аспалы жолдарда, түрлі ғимарат­тарда өсімдіктер тігінен өсіріле­ді. Әдеттегіден ерек, жаңа үлгі­дегі бау-бақшалардың тиімділігі сезілген сыңайлы. Артықшылығы тек ауаны тазартумен, адамның өмір сүру жасын ұлғайтумен шек­телмейді. Ауылшаруашылық мақ­саттағы жерлері қат мемлекеттер үшін экологиялық таза өнімдер өндіруге жол ашылады. Зәулім ғимараттардың сыртын фермер­лік шаруашылыққа айналдыру жүйесін британдықтар ұсынып отыр.

– Оған сәйкес өсімдіктер тігінен өсіріледі. Бүгінде эко-үй Миланда бой көтерген. Біріншіден, өсім­діктердің жайқалу мерзімі қысқа­рады әрі химиялық заттар қол­данылмайды. Екіншіден, зиян­кестердің кездесуі екіталай. Үшін­шіден, өсімдікті егу және оның дақылын жинау кезінде дрондар қолданылады. Осылайша қор­шаған ортаға зиян келтірмей, органикалық таза өнім алуға болады. Оның тиімділігін Еуропа мемлекеттері сезінгені хақ. Себе­бі онда ауылшаруашылық жерлер тапшы, – деп сызбанұсқаның иде­ясымен Ұлыбритания пави­льонының баспасөз хатшысы Аяжан Есгужанова жан-жақты таныстырды.

Британдық тар графит тен алынатын графеннің өндір­істік сырын көпшілікке паш етті. Инновациялық материалдың қалыңдығы бар-жоғы 1 атом.Оны көзбен көру мүмкін емес. Десек те мүмкіндіктері көп сыңайлы. Әзір­ге павильонда 8 жыл қызмет ете­тін графен шамдары ұсынылған.

– Графен – ең жіңішке, ең берік, өткізгіш және иілгіш. Болатқа қарағанда 200 есе берік келеді. Оны барлық дерлік сала­да қолдануға болады. Бұл бағытта терең зерттеулер қолға алынған. Оның ауыл шаруашылығында да кәде­ге жаратылатынына сенім­дімін. Себебі оның суды тұшыландыру қасиеті бар. Сонымен қатар кез келген қолданылатын затты жеңіл­детеді және жұқартады. Мәселен, болашақта ауыл­шаруашылық техникалар­дың салмағы бірнеше есе азаюы мүмкін. Бүгінде гра­фен кәсіби велосипедтерді құрастыруда қолданылады. Оның салмағы бар-жоғы 250 граммға жетуі мүмкін. Графен­ді ашқан адамдар Нобель сый­лығын иеленді. Енді оны жаппай өндірісте қолдану мүмкіндігі зер­деленуде, – дейді ол.

Орманды алқаптар көбейтілмек

Ал Сингапур 2030 жылға қарай ғимараттардың кемін­де 80 пайызын эко-нысан­дарға айналдыруды межеле­ген. Оның артықшылығын жер­гілікті халық сезінген. Мәсе­лен, ғимараттардың бірі 55% жасыл желекпен көмкерілген. Оның шатыры орманға айнал­са, қасбеті мен терассаларында да өсімдіктер жайқалған. Оның арқасында тұрғындар таза ауа­мен демалып, алып шаһардың у-шуынан құтылады. Ең бастысы – апат ыстықта ғимаратты күннің қызуынан сақтайды.

Поляктар үшін көмір қышқылы газынан және зиянды қалдықтар­дан арылудың оңтайлы жолы – көшеттер отырғызу. Павильон­ның екінші қабатында олардың табиғатына куә болып, арнайы батырмалар арқылы ағаштардың иісін, жануарлардың дауысын сезінуге болады.

Орманды көбейтуге және сақтауға ерекше назар аудара­тын мемлекетте ағаштың заңсыз кесілуі қатаң жазаланады. «Азық -түліктерді қаптауға арналған 1 тонна картон қораптарды қайта өңдеу арқылы 2 тонна ағаш сақта­лады», – дейді сеніммен Польша павильонының өкілдері. Ғылы­ми зерттеулер дұрыс іріктелген ағаштардың түрлері отырғызыл­са, ормандардың көмір қышқылы газын сіңіруін арттыруға жол ашылады. Бүгінде Польша орман­ды көміртегі фермаларын құру бағдарламасын қолға алды.

Қалдықтар кәдеге жаратылады

Біз картоптың қабығын қоқысқа тастасақ, ал швейцариялықтар оны биогаз өндіруде қолданады. Екінші нанға айналған көкөністің қабығынан басқа тұрмыстық қал­дықтар да кәдеге жаратылады. Мәселен, 70-80 келі қалдықтан өндірілген биогазбен қоғамдық көлік 100 шақырым жүреді.

Ауыл шаруашылығы өнеркә­сібіндегі қалдықтан қуат алудың жолы итальяндықтар үшін таңсық емес. Олар 1 литр жанармайды 3 литр биомассаға теңеп отыр.

Орман шаруашылығындағы, тамақ шаруашылығындағы қал­дықтар өңделеді: дәннің қауыз­дары, дақылдың сабақтары, жаңғақтардың сырты, сүрек. Бірақ олардың ылғалдылығы 20% пайыздан аспауы тиіс.

– Ауаға зиян келтірмеу үшін биомасса толық жандырыл­майды. Тек 900-1000 градусқа дейін қыздырылады. Есесіне оның есебінен синтетикалық газ алынады. Бұл өз кезегінде бізге жылу және электр қуатын бере­ді. Арнайы пештің жұмысы пиро­лизді газдандыруға негізделген. Мәселен, қолданылатын қал­дықтардың түрлерін осы жер­ден көруге болады. Оның әрбіре­уінің қасында батырма бар. Бас­саңыз, қолдануға бола ма екені белгілі болады. Мәселен, жаңа кесілген сүректі қолдануға бол­майды. Оның ылғалдылығы өте жоғары. Пластмассаны да жан­дыруға болмайды, одан зиянды заттар көп бөлінеді, – деп техно­логияның маңыздылығына Майя Татимова тоқталды.

Ауыл шаруашылығы саласындағы инновация­лардан қызғалдақтар отаны да құр алақан емес. Олар­дың жылыжай салудағы, гүл мен көкөніс өсірудегі жаңашылдықтарына талай мемлекеттер қолқа салғаны хақ.

Польшада 1 минутта 1000 тал отырғызылса, жылына көрсеткіш 550 миллион көшетке пара-пар. 2020 жылға қарай орман алқаптарын 30% ұлғайту діттелген.

Ауадан су алынады

Rainmaker құрылғысы қос бағытта жұмыс істей­ді. Біріншіден, күніне 150 мың литр суды тазартуға мүмкін­дік береді. Екіншіден, ауадан тір­шілік нәрі алынады. Бұл жолмен күніне 20 мың литр су алынады. Ол үшін ауа жылу алмастырғыш арқылы өткізіледі және салқын­датылады. Судың конденсациясы орын алып, тамшылар арнайы сыйымдылыққа жиналады. Тех­нология Нидерландыға тиесілі.

– Air to water арқасында қол­дан жаңбыр жасалады.Була­нудың табиғи процесі жүзеге асырылады. Су тапшы немесе ластанған әлде тұзды аймақтар­да бұл құрылғының көмегі тең­дессіз, – деп келушілерге оның мән-жайын Гүлмира Айтбаева түсіндірді.

 Құрылғы арқылы 20-24 келі биомассадан 20 кВт/сағ электр қуаты және 40 кВт/сағ дейін жылу алынады.

Ал қайқы жел қалақтар – қаза­қстандық өнертапқыштардың төлтуындысы. Олар 45 градусқа майысқан. Оның есебінен 2 есе тезірек айналады әрі желден 2 есе көбірек энергия алынады. Кәдімгі жел қалақтары сағатына 7,5 мегаватт қуат өндіреді. Ал бұл технологияның арқасында көр­сеткіш 14 мегаватқа жетеді. Әзір­ше бұл қағаз жүзіндегі идея. Келе­шекте өмірге жолдама алатыны­на сенім бар.

Австриялық технологияның да өзіндік ерекшелігі бар. Күн­нің орналасуына байланысты гелиоколлектор автоматты түрде бұрылады. Сәулелерді шағылыстырылып, олар жылу қабылдағышқа жиналады. Одан электр қуаты алынады. «Бұл – тек макет. Ал шын туындыда техно­логия 220 метр ұзындықта және 9 метр диаметрде орналасады. Өте үлкен. Ол 16 сағат жұмыс істеп, 1 мега Ватт энергия бере­ді. Ауыл шаруашылығы, өнер­кәсіп саласында қолданылады. Қаржыны 55 пайызға үнемдеуге мүмкіндік береді», – дейді Ақер­ке Нұржанова.

Жалғыздың үні шықпас

Австрия павильоны ерек әрі әсерлі. Қуат көзін алу үшін қан­ша күш-жігер жұмсау қажет? Оны ересектер мен балалар өздері тексере алады. Барлығы иннова­циялық ойын түрінде ұсынылған. Мақсат – энергия көздеріне ұқыптылықпен қарауға дәріптеу.

– Адамның күш-қуаты арқылы барлық нәрсеге жан бітеді. Мәсе­лен, шай қайнату немесе шам­ды жағу үшін велосипедті қанша айналдыру қажет екендігін түсі­несіз. Оның өзі бізге көрінетін­дей оңайға соқпайтыны белгілі. Бір литр суды қайнату үшін оның доңғалағын 2 сағат айналдыру керек. Бейнебаянды көру үшін көпшілік бірлесе велосипедке отыру керек. Осылайша адамдар жұдырықтай жұмылса, бір мақ­сатқа жететінін сезінеді. Бүгінде Австрия кеңінен баламалы қуат көздеріне иек артады. Көрсет­кіш 60 пайыздан асатын көрінеді. Биогаз, биомасса – олардың бір парасы, – деп түсіндірді Раушан Шамшархан.

Жол жабындысы кинетикалық энергияны электр тогына айнал­дырады. Олар көбіне көпшілік жиналатын орындарға төселе­ді. Оның ішінде әуежайлар, сау­да орындары нысанаға алынуы мүмкін. Адамның әрбір қадамы арқылы 5-7 Ватт қуат алынады. Бұл британдық технология деп саналады. Мәселен, Нигерияда осындай жабындылар арқылы көшедегі шамдар іске қосылады. Адам көп болса, қуат та артады.

Венера Мұстафина

28.08.2017 ж. мақала