2 жыл бұрын қазақ жерін жерсінген 134 мың киіктің жаппай қырылу себептері беймәлім. Бұл атқамінерлер үшін әлі де жұмбақ. Қомақты қаржы бөлініп шетелдік ғалымдар тартылғанымен, зерттеу жұмыстарынан нақты тоқтам табылмады.

Әзірге тек болжаммен шектелуге тура келеді. Бірі үшін бар гәп кененің көбеюі­не тірелсе, екіншілері жануарлардың ас қорыту жүйесінде кінәрат барын алға тартады.

– Пастереллез ауруы табылды. Ол – факт. Алайда оның нақты себептері болуы тиіс. Біз оны біле алмай отырмыз. Киіктер­дің ағзасын әлсіреткен не? Себебі пасте­реллездің бактериялары киіктердің ағза­сында бар. Бірақ олардың ұшығып кетуі­нің себептері болуы керек. Англия мен Германияның мамандарын шақырдық. Өкінішке қарай, олардан әлі күнге дейін нақты жауап жоқ. Ғалымдар да өзара дау­ласып, бір шешімге келе алмай отыр. Жау­ап нұсқалары көп. Сондықтан бұл бағыт­тағы жұмыстар жалғасуда», – деп мәселе­нің мән-жайын ҚР Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ерлан Нысанбаев тер­гіштеді.

Енді мамандар «Аузы күйген үрлеп іше­ді» дегенді мықтап қаперге алған. Олар киіктердің тұяғы тиетін аумақтардағы ауаны, топырақты, суды зерделеуге кіріс­пек. Әзірге экспедиция мүшелері жолға шығудың қамына кіріскен. «Оған киіктің мекен ететін аумақтары кіретін облыстар­дың ветеринарлары тартылады. Көңіл­ге кірбің ұялататын тәжірибе ауруды ұшықтыруға жол бермеудің қажетті­гін үйретті. Бүгінде барлық үш популя­ция біздің бақылауымызда деуге болады. Көктем кеш келгендіктен, ақбөкендер­дің дені қысқы жайылымдарда жайылу­да. Бетпақдала популяциясы Қызылор­да облысының аумағында орналасқан. Олар жақын арада жазғы жайылымдарға бет алады деп күтілуде», – деп түсіндірді құзырлы ведомство өкілі.

Қызыл кітапқа енген киіктердің басым бөлігі қазақ даласына жерсінген. Оның үш популяциясы елімізді мекендейді: Бетпақ­дала, Орал және Үстірт. Түз тағыларының көші-қон жолдары 10 облыстың аумағын қамтиды және 123 млн га құрайды. Ол Семейден бастап Түркменияның шека­расына дейінгі кең даланы алып жатыр.

Әлемдегі киік популяциясының 90% жуығы Қазақстанды мекен етеді. Моңғолияда, Қытайда және Түркіменстанда киіктердің барлығы дерлік жойылуға жақын. Ресейдің аумағында дала жануарының саны аз. Ресми статистика бойынша онда 2 мың ақбөкен бар.

Қазақтың иен даласын мекен еткен кие­лі киіктерді көздің қарашығындай сақтай аламыз ба? Көкейтесті түйткілдің түйі­нін тарқату үшін атқамінерлер мықтап бел буған. Үміт заманауи құрылғыларға артылып отыр. Дала жануарын қорғау үшін спутниктік бақылау жүйесін кеңінен кәдеге жарату көзделген және микрочи­пы бар 30 қарғыбау сатып алынбақ. Олар акбөкендердің мойнына ілінеді.

– Сатып алынған 30 қарғыбау биылғы жылғы күзде тағылады. Биылғы қарғыбаулар заманауи технологиямен құрастырылған. Әрқайсысында күн бата­реялары орнатылған. Оларды екінші мәр­те қолдануға мүмкіндік бар. Меніңше, мемлекеттік, қоғамдық және кәсіпкерлік қауымдастықтың ықпалдастығы киіктер­ді қорғау жұмыстарының тиімділігін арт­тырады, – деп атап өтті Қазақстан биоа­луантүрлілікті сақтау қауымдастығының атқарушы директоры Вера Воронова.

Мамандардың пайымынша, түз тағыларының жағдайына алаңдауға негіз жоқ. Заманауи баулар 2-2,5 жылдан кейін автоматты түрде үзіліп, түсіп қалады. Спутниктік бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін құрылғының құны қомақты – 20 миллион теңге. Қажетті қаражатты қам­тамасыз етуді «Каспий Құбыр Консорци­умы-К» АҚ мойнына алып отыр.

– Киіктерді сақтау мәселесі – бүгінде басты міндеттеріміздің бірі. Оған мем­лекет, қоғам мен кәсіпкерлік белсен­ді түрде атсалысуы қажет.Еліміздің кең даласында оларды көліктермен қорғау екіталай. Бүгінде күзету шараларын­да тікұшақтар қолданылады. Олардың тиімділігі байқалып отыр. 2009 жыл­дан бері Қазақстанның биоәртүрлілікті сақтау қауымдастығымен бірлесе радио қарғыбаулар арқылы спутниктік сарапта­ма жүргіземіз. Бүгінгі таңда олар киіктер­дің үш популяциясындағы 105 дала жану­арына тағылды. Бұл жұмыстарды Қаза­қстанның Каспий теңізі маңындағы киік популяциясын өсіру және сақтау бойын­ша бірлескен бағдарламаның операторы ретінде АСБК қоғамдық қоры жүргізе­ді. Баудың үлгісі жаңа технологияларға негізделген және белгілі популяцияның орласқан жерін онлайн тәртіпте бақыла­уға мүмкіндік береді, – дейді ол.

2015 жылы Қызыл кітапқа енген киіктердің жаппай қырылуына жол берілмесе, елімізде олардың саны 300 мыңнан асып жығылар еді. Бүгінде көрсеткіш бар-жоғы 108 мыңды құрайды.

Заманауи құрылғылар түз тағыларын қорғау жұмыстарының тиімділігін арт­тырады. Олардың ауруға шалдығуын және мүйізге көз тіккен браконьерлер­ді анықтауға мүмкіндік береді. Ақбөкен­дердің қазақ даласында еркін жайылуы­на экологиялық ахуалмен қатар пысықай аңшылардың қарекеті кедергі келтіре­ді. Заңның ала жібін аттайтындар аталық киіктерді таңдап, атып алады. Бұл киелі жануарлардың көбеюіне кері әсерін тигі­зуі кәдік. Ресми деректерді тергіштесек, 2016 жылы ҚР АШМ инспекторлары бра­коньерліктің 50 жайтын анықтап, киіктер­дің 1419 мүйізін тәркілеген. Биылғы үш ай ішінде 6 оқиға тіркеліп отыр. Атылған 122 дала жануары табылды.Десек те атқа­мінерлер көрсеткіштің құлдилағанын алға тартады. Олардың сөзіне сүйенсек, соңғы 7 жылда спутниктік бақылау жүйе­сі арқасында браконьерлік екі есе аза­йған. Енді киіктерді қорғау жұмыстары бұрынғыдан ерек. Олар мекен ететін аумақ 22 учаскеге бөлінген. Жануарлар «Охотзоопром» мамандандырылған мем­лекеттік кәсіпорынның күшімен қорға­лады. Онда 229 инспектор еңбек етеді және 100 техника тартылған.

«Соңғы 20 жылда биылғы жылы тұңғыш рет 2 мыңға дейінгі киікті Оңтүстік Қаза­қстан, Жамбыл облыстарында байқадық. 2015 жылы Бетпақдала популяциясының аумағында олардың үлкен топтасуы аңғарылмады. Бірақ оны барлық дерлік облыстарда кездестіруге болады. Жап­пай қырылудан кейін ақбөкендердің тара­лу аумағы өзгеріссіз қалды, – деп қолға алынған жұмыстардың барысын вице-ми­нистр жіпке тізді.

Еліміздің қазынасы киіктерді сақтау және дамыту – зор жауапкершілік. 2016 жылдың желтоқсанында Ырғыз-Торғай резерватын 400 мың га ұлғайту туралы Үкіметтің Қаулысы шықты. Қорғалатын аумақта Бетпақдала популяциясы мекен етеді.

Венера Мұстафина

10.05.2017 ж. мақала