Жер-жаһандағы 150-ден астам мемлекет органикалық егіншіліктің қыр-сырына қанық. Елімізде де биоөндіріске бет бұрыс бар. Бүгінгі таңда шағын елді мекендер де жасыл технологияларды ендіруге ден қойған. Өнімді өсіруде және қайта өңдеуде химиялық заттар мен қоспалардан бас тартқан «Арнасай» ауылының тынысымен таныстық.

Жаңашылдыққа жақын елді мекен

Астанадан 32 шақырым жерде қанат жайған Арнасай ауылы өзгелерден ерек­ше. Шағын елді мекен жасыл технология- лардың алаңына айналған. Оған қара­пайым тұрғындар да асқан қызығушылық танытады. Органикалық өнімді өсіру ере­сектермен қатар балаларға да таңсық емес. «Жасыл» ауыл атанған Арнасайда өнімділікті еселеудің жолдары меңгерілу­де, дәстүрлі қуат көздерін үнемдеуге ден қойылған. Бүгінде 168 аулада тамшыла­тып суару жүйесін кәдеге жаратады. Енді­рілетін технологиялардың тиімділігі әуе­лі жан-жақты сыналады. «Арнасай» жасыл технологиялар орталығында заманауи тәжірибелік жылыжай 2015 жылдың қыр­күйек айында іске қосылған. Бастапқыда 400 шаршы метрлік органикалық бау-бақ­шада бар-жоғы 7 жасыл технология қол­данылды. Бүгінде оның саны 35-ке жет­кен. Күн коллекторлары, биогумус, тұман түсіру жүйесі, диодты жарық, аквапони­ка және гидропоника – оның бір парасы. Оның есебінен 2016 жылы 1,5 миллион теңге қаржы үнемделді. Жиналған орга­никалық өнім көлемі 3 тоннадан асып жығылады. Экологиялық таза көкөніс­терді жергілікті мектептің оқушылары тұтынады. Ал артылғаны сауда нарығы­на жол тартады. Бұл жайлы орталықтың басы-қасында жүргендердің бірі, Вячес­лав орта мектебінің директоры Татьяна Немцан сұхбат барысында тергіштеді.

– Татьяна Николаевна, табиғи әрі таза ауылшаруашылық өнімдерді өсі­рудің сыры неде?

– Заманауи күн био-вегетарий «Арна­сай» орталығының екінші қабатын­да орналасқан. Жылыжайда ауылша­руашылық өнімдерді өсіруге арналған топырақ арнайы дайындалады. Оның бір бөлігі биогумус, екіншісі топырақ, үшін­шісі вермикулит. Бізде жыл бойы ауылша­руашылық өнімдерді өсіруге мүмкіндік бар. Оның барысында жарыққа, ылғал­дылыққа, жылуға басымдық беріледі. Егер мына құрылғыға үңілсек, топырақтың температурасы +25,9 градусты көрсе­тіп тұр. Ауа температурасы +22 градусқа, ылғалдылық 65 пайызға тең. Бұл өнімдер­дің өсіп-өнуі үшін жақсы көрсеткіштер. Жылыжайда әртүрлі технологиялар мен дақылдарды өсірудің жолдары сыналады. Мәселен, жарық диодты шамдардың қай түрі тиімділігін анықтадық. Олардың екі түрі орнатылған: нидерландық және ресейлік. Алғашқысында жарық беру дең­гейі 1300 люкс, ал екіншісінде көрсеткіш 700-ге тең. Енді қызанақтың жайқалуын­дағы айырмашылықты саралайық. Жарық беру деңгейі төмен шамдардың аумағын­дағы қиялар екі апта бұрын егілген. Деген­мен олардың өнімділігі жарықтық деңгейі жоғары шамдардың қатарындағы көкө­ністерге қарағанда төмен екендігі бірден байқалады. Қызанақты өсіруде жарықтың әсері көп. Оған байланысты өскіндер және жиналатын өнім көлемі көбейеді.

Ауаны тазалау жүйесі қолданылса, көкө­ніс тез өседі және ерте гүлдейді. Оның нәтижесі қияр өсіруде байқадық. Өнім­ділік 30 пайызға жақсарды. Сонымен қатар пайдалы иондарды бөлетін ауаны тазалаудың флоронды жүйесі мектептегі балалардың денсаулығын жақсартатыны анықталды. Себебі электр иондар бакте­рияларды сорып алады. Аппараттың құны 5 мың долларға жуық.

– Жылыжайда ылғал мен жылуды сақтаудың қандай жүйелеріне иек артылады?

– Жылыжайдағы ылғалдылықты 60-70 пайыз деңгейінде сақтауымыз қажет. Оған ұсақ тамшымен бүрку, яғни тұман түсіру жүйесі таптырмас көмекші құралға айналды. Жазғы уақытта аталмыш техно­логияны 30 минут сайын қосамыз. Ал қыс кезінде ұсақ тамшымен бүрку тәулігіне бір рет қолданылады.

Өскіндерді қорғаудың әрі қуатты үнем­деудің бір жолы – инфрақызыл панельдер. Оны «жылы жастық» деп атаймыз. Жүйе автоматтандырылған. Негізінен түнгі уақытта қосылады. Егер жылыжайдағы температура 22 градустан төмендесе, олар бірден жылу тарата бастайды. Алаң­дауға негіз жоқ. Инфрақызыл панельдер өсімдіктерді құрғатпайды.

Энерготиімді бояуларды сынап көрдік. Олардың 1,5 миллиметрі 6 см жылытқышты алмастырады. Оның арқасында көп қабат­ты үйлердегі лоджияларды агробақшаға айналдыруға болады.

Жақын арада жылыжайдағы жағдайды ұялы телефон арқылы бақылап, көрсет­кіштерді телефон арқылы өзгертетін боламыз.

– Жылыжайда талай тәжірибе алаңына айналғаны байқалады. Көкө­ністерді суарудың да өзіндік ерек­шеліктері қаперге алынған. Қандай органикалық тыңайтқыштар кәдеге жаратылады?

– Сөзіңіздің жаны бар. Көкөністерді суа­рудың бірнеше әдісін қолданамыз: там­шылатып суару, гидропоника, аквапони­ка. Мәселен, екі жақта орналасқан қыза­нақтар бір уақытта егілген. Біріншісіне тек қарапайым су ғана құйылды. Екінші­сінде балық өсірілген суды пайдаландық. Байқасақ, арасында айырмашылық көп. Аквамәдениеттен қалған су – топырақ үшін таптырмас биотыңайтқыш. Оның құрамы азот пен фосфорға бай. Нәтиже­сінде өскіндер тезірек жайқалып, өнімді­лік жоғарылайды. Балық өндірісіндегі су тамшылатып суару жүйесі арқылы жылы­жайға жеткізіледі. Сондықтан бізде қал­дық жоқ. Су төгілмейді.

Экологиялық тұрғыдан қауіпсіз аквопо­ника да тиімділігін дәлелдеді. Жоғары тех­нологиялық әдіс аквамәдениетті, гидро­пониканы және бактерияларды қам­тиды. Оған сәйкес өсімдіктердің тамыры қоректі топырақтан емес, арнайы дайын­далған ерітінді арқылы алады. Біз балық өсірілетін суға М-бактерияларды ара­ластырамыз. Биотыңайтқыш маңғыстау- лық кәсіпкерге тиесілі. Тауар өндіруші Каспийдің сапропелінен бактериялар өндіреді.

Аквапоника кезінде судың қозғалысын қамтамасыз ету қажет. Бұл әдісте өсім­діктер полиэтилен құтыда өсіріледі. Ауа кіру үшін оның жан жағы бірнеше жері­нен тесіледі.

– Жертөлені экологиялық жылы­жайға айналдырудың тәжірибесімен бөліссеңіз.

– Жертөледе қызанақ пен қиярды өсіріп көрдік. Бірақ оның өнімділігі көңілді көн­шітпей, екінші қабатта ғана себуді ұйғар­дық. Ал жертөледегі диодты жылыжайда нарықта сұранысқа ие әрі қымбат көкө­ністерді тиімді өсірудің жолдарын көрсе­теміз. Бұл жерде базилик, рукола, кинза, мята, шпинат, рокада іспетті 12 түрлі өсім­діктер жайқалған. Оларды бірнеше мәрте жинап, дәмін таттық. Көкөністер 160 оқу­шысы бар мектептің асханасында кәдеге жаратылады.

Жертөледе өсімдіктердің тез өсуіне барлық жағдай жасалған. Орнатылған диодты шамдар жыпылықтап, күннің жарықтығы әсеріне бөлейді. 22-24 градус температура тұрақты түрде сақталады. Жылу топырақтан бөлінеді. Ал жылыту жүйесін тек 10 күнде бір рет іске қосамыз.

Біз жертөледегі өсімдіктерді биогу­муста өсіреміз. Ал орталығымызда тәжі­рибесін шыңдаған астаналық әріптесте­ріміз гидропоника әдісін таңдады. Олар Астанада көпқабатты үйдің 12 қабатында фитодиодты жылыжайды ашудың қам-қа­рекетіне кірісті.

– Органикалық өнімдерді өсіру бас­тамасы мектеп қабырғасынан бастау алды емес пе?

– 14 жыл бұрын ауылдың ахуалын жақ­сарту үшін «Ақбота» қоғамдық қорын құрдық. Бағымыз ашылып, бұлақ көзде­рін қалпына келтіру бойынша грант бізге бұйырды. Оны сәтті жүзеге асырып, тиім­ді технологияларды мектебімізге ендіру­ді ұйғардық. Экологиялық жылыжайдың негізі қаланды. Онда қызметкерлермен қатар оқушылар жыл бойы көкөністерді өсіреді. Балалар еңбектің жемісін мектеп асханасында татады. Мен қоғамдық ұйым­ның көшбасшысы және мектеп директоры ретінде баланы қуат көзін, суды үнемдеу­ге тәрбиелеген дұрыс деп санаймын. Кез келген бала инновацияның нәтижесін сезініп, оған көз жеткізу қажет. Біздің оқу­шылар күн коллекторлары, диодты жарық не екенін жақсы біледі. Бүгінде салалық министрліктер мектептер мен әлеумет­тік нысандарды салуда технологиялар­дың ендірілуіне баса назар аударғаны жөн. Жасыл технологиялардың ендірілуін көруге ниет білдіргендердің қатары арт­ты. Мектептің іші таршылық еткендіктен, арнайы орталық ашылды.

 – Тобықтай сөздің түйіні, экожылыжай арқылы нәпақа табуға бел буғандарға қандай кеңес берер едіңіз?

– Ниет білдіргендер табыл­са, онда биогаз қондырғысын орнатып, жылыжай салыңыз және аквамәдениетті қолға алған ләзім. Себебі балық өсі­рілген су бірегей органикалық тыңайтқыш. Бұл өнімділікті бір­неше есе арттыруға мүмкіндік береді. Оның нәтижесін біздің орталыққа келіп, көзбен көруге болады. Бізге жүгінгендер жасыл технологияларға көшудің жол­дарымен танысады.

«Арнасай» орталығында бос жатқан аумақ жоқ. Қарапайым жертөле де аквамәдениет­тің ошағына айналған. Жабық жағдайда африкалық жайын көбейтіледі. Оны 900 экзоти­калық балық мекендейді. Әрбір сыйымдылықта 150 жайын бар. Ауа температурасы 24 градусты құрайды. Мамандардың дәйегін­ше, шеттен жеткізілген жайын­дар суыққа төзбейді.

– Бізге бір айлық балықтар жет­кізілді. Сол кезде әрбіреуінің салмағы 10 грамм, ұзындығы 10 см болған. Бүгінде көрсеткіштер еселенді: тиісінше 230 грамм және 46 см. Жайындарды 2-2,5 келіге дейін өсіріп, оларды жаз­да жабық су айдынына жіберіп көрмекпіз, – деп аквамәдениет­тің ерекшелігіне технолог Алек­сандр Сеич тоқталды.

Тіршілік нәрі арнайы биосүз­гілер арқылы тазартылып, балықтарға жеткізіледі. Екі күн­де бір мәрте жайындардан артылған су жылыжайға жол тар­тады.

Органикалық егіншілікке ден қойылды

Бүгінде өнімнің сапасы­на әрі табиғи тазалығына баса мән беретіндердің қарасы арт­ты. Сұраныстың артуына бай­ланысты биоөндіріс заман тала­бына айналып отыр. Өндіріл­ген органикалық өніммен өзім­ді қамтып, сыртқы нарықтағы сұранысты да өтеуге әбден болады. Бүгінде жасыл техно­логиялар ауылдық жерлер­де табысты кәдеге жаратылу­да. Олар бірінші кезекте елді мекендердегі өмір сапасын жақ­сартуға бағытталған. Бұл бағыт­та «Жасыл экономиканы қолдау мен «G-Global»-ды дамыту коа­лициясы» 3 ауылда ауылшару­ашылық кооперативтерді құруға кіріскен: Арнасай, Бабатай, Вол­годоновка.

– Жасыл технологиялар қым­бат деген пікір қалыптасқан. Бірақ біз өзіміздің жобамызбен оның арзан екендігін паш еттік. Арнасай жасыл технологиялар орталығы ТМД аумағындағы бірегей алаң саналады. Оған бюджеттік қаржы жұмсалған жоқ. Қолданылатын 35 жасыл технологияның 90 пайызы отан­дық тауар өндірушілердің енші­сінде. Біздің кәсіпкерлер қуат­ты үнемдейтін технологиялар­ды құрастыра алады. Білімді тарату орталығында 2016 жылы 4 мыңнан астам арнайы кур­стан оқыған. Вячеслав орта мек­тебінде жасыл технологиялар­ды орнатудың арқасында 3 мил­лион теңгеге жуық қазына қар­жысы үнемделген. Тәжірибеміз кең құлаш жаюда. Қосымша 6 жасыл технологиялар орталығы құрылды: Қарағанды, Қоста­най, Павлодар, Алматы, Сол­түстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында. Ауыл шаруа- шылығы министрлігімен, ЕҚЫҰ Арнасайдағы орталық негізінде органика орталығын құрып, тау­ар өндірушілерге қолғабыс ету, ақыл-кеңес беру пысықталуда. Бәлкім 3 айдан кейін орталық ашылатын болады. Бұл бізге не береді? Біріншіден, құқықтық база қалыптасады және тренинг­тер өткізіледі. Екіншіден, органи­калық өнім өндіру бойынша тәжі­рибемізді және жетістіктерімізді орталықта тіркейміз. Үшіншіден, бүгінде органикалық тыңайт- қыштарды демеуқаржылан­дырудың маңыздылығы арт­ты. Бұл заңнамада қарастырыл­маған. Бірақ бұл органикалық ауыл шаруашылығы үшін негіз­гі саналады. Гербицидтер суб­сидияланады, бірақ органика одан тысқары қалды, – «Жасыл экономиканы қолдау мен «G-Global»-ды дамыту коа­лициясы» ЗТБ басқарма төрайымы Салтанат Рақымбе­кова.

Бүгінде органикалық қозғалыс қарқын алды. Жалпы елімізде 33 тауар өндіруші органикалық егіншілікпен айналысады. Олар­дың дені – ірі шаруашылықтар. Экологиялық таза өнім өндіріл­генімен, оны таңбалау мәселе­сінде гәп туындайды.

– Егер тауар сауда сөресінде орналасса, оның органикалық өнімге жататынын қалай біле­сің? Бір гәп осыған тіреледі. Бізде әлі күнге дейін оны растайтын зертхана жоқ. Бірақ біз Арна­сай ауылындағы 100 үй биогу­муста өнім өндіріп, химиялық тыңайтқыштар қолданбайтыны­на сенімдіміз. Неліктен олар­дың өндірген өнімдерін таңба­лап, нарыққа ұсына алмаймыз? Жалпы ережелер жоқ. Сон­дықтан экологиялық таза өнім­дерді food.kz деген маркамен ұсынуды ұйғардық, – дейді ол.

Гидропоника – өсімдіктерді топырақсыз, жасанды ортада өсіру әдісі. Оған сәйкес қоректік заттар арнайы дайындалған ертіндіден алынады.

Венера Мұстафина

20.03.2017 ж. мақала